Azerbaijan
Qarabağ müharibəsi və ya ermənicə Artsax Azadlıq Müharibəsi (erm. Արցախյան ազատամարտ, Artsakhyan azatamart) — 1980-ci illərin sonlarından 1994-cü ilin mayına kimi cənub-qərbi Azərbaycanda yerləşən Qarabağ bölgəsində Ermənistan Respublikası tərəfindən dəstəklənən Qarabağ erməniləri ilə Azərbaycan Respublikası arasında baş vermiş etnik münaqişə. Keçmiş sovet respublikaları olan Azərbaycan ilə Ermənistan arasında Qarabağın dağlıq yüksəkliklərində baş vermiş bu uzunçəkən, elan edilməmiş müharibənin başlamasına əsas səbəb ermənilərin Qarabağdakı separatçı hərəkatı olmuşdur. Qarabağ Milli Məclisi Ermənistan ilə birləşmək qərarına gəlmiş, azərbaycanlıları boykot edərək keçirilən referendumda seçicilərin çoxu müstəqilliyin lehinə səs vermişdir. Ermənistan ilə birləşmək istəyi 1988-ci ildə yenidən, amma nisbətən dinc şəkildə başlamışdır. Lakin növbəti aylarda — SSRİ dövlətinin dağılması yaxınlaşdıqca bu məsələ etnik azərbaycanlılar ilə ermənilər arasında getdikcə böyüyən münaqişəyə çevrilmiş və tərəflərin etnik təmizləmə tələb etməsi ilə nəticələnmişdir.[21][22] Tərəflər arasında etnik döyüşlər Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin parlamentinin 20 fevral 1988-ci ildə Ermənistan ilə birləşmək qərarı verdikdən sonra başlamışdır. Azərbaycandan ayrılmaq haqqında bəyənnamə bu torpaq münaqişəsinin son nəticəsi olmuşdur.[23] Azərbaycan SSR-dən müstəqilliyini elan etdikdən sonra ermənilər Azərbaycandan çəkilmək qərarına gəlmiş və tanınmayan Dağlıq Qarabağ Respublikasının müstəqilliyini elan etmişdirlər. Tərəflər arasında geniş miqyaslı döyüşlər 1992-ci ilin qışında başlamışdır. Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı (ATƏT) kimi bir neçə təşkilat tərəflər arasındakı münaqişənin həllinin sonunu gətirmək istəsə də, cəhdlər uğursuz olmuşdur. 1993-cü ilin yazında Ermənistan qüvvələrinin anklavın tərkibində olmayan torpaqları işğal etməsi regiondakı digər ölkələrin müharibəyə qatılması üçün təhdid yaratmışdır. 1994-cü ildə müharibə başa çatana qədər ermənilər Qarabağın əksər hissəsini demək olar ki, tam nəzarətlərinə keçirmişdirlər və hazırda anklavın tərkibində olmayan Azərbaycan torpaqlarının 9%-nə nəzarət edirlər.[24] Azərbaycandan 230.000 erməni, Ermənistan və Qarabağdan isə 800.000 azərbaycanlı münaqişə nəticəsində sıxışdırılıb çıxarılmışdır.[25] 1994-cü ilin mayında Rusiyanın dəstəyi ilə atəşkəs əldə olunmuşdur. Daha sonra münaqişənin ATƏT-in prinsipləri əsasında sülh yolu ilə danışıqlar vasitəsi ilə həlli üçün ATƏT-in Minsk qrupu yaradılmışdır.